Pragat Shikshan Sanstha

“कोणत्याही बालकाला शिक्षणापासून वंचित ठेवले जाणार नाही आणि त्याचे मन मारले जाईल अशा शाळेत त्यालाजावे लागणार नाही,”

अशा एका जगाचे स्वप्न उराशी बाळगून महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील फलटण गावात१९७८ साली प्रगत शिक्षण संस्थेची सुरूवात झाली. अगदी वंचितांपासून ते उच्चवर्गीयांपर्यंत सर्वांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षण मिळणे गरजेचे आहे आणि प्रत्येकमूल जन्मतः शिकण्याच्या ज्या नैसर्गिक प्रेरणा घेऊन येते त्या शिक्षणाच्या प्रक्रियेत मारल्या जाऊ नयेत अथवा त्यांना लगाम बसू नये ही संस्थेची मुख्य तत्त्वे.

रोजच्या दैनंदिनीप्रमाणे आमच्या शाळेतील वर्ग सुरु असतात. वर्गात तास सुरु असताना मुलांचा एक गट उठतो आणि तासाला असणाऱ्या शिक्षकाची परवानगी घेऊन वर्गाबाहेर पडतो. जवळच असणाऱ्या एक खोलीचा ताबा घेतो. अतिशय आकर्षक बांधकाम असलेल्या आणि दोन मोठाल्या काचेच्या भिंती असलेला हा वर्ग. आतमध्ये विशिष्ट रचनेत असलेले पाच संगणक. दुरीकडे भिंतीवर मोठी टीव्ही स्क्रीन. मुले टीव्ही स्क्रीन सुरु करतात. मग स्क्रीनला जोडलेला लॅपटॉप आणि इंटरनेट कनेक्शन सुरू होते. स्काईपच्या स्क्रीनवरून मुले आपल्या परदेशात बसलेल्या ग्रॅनीचे नाव शोधून व्हिडिओ कॉल सुरु करतात. क्षणात स्क्रीनवर त्यांची लाडकी ग्रॅनी अवकाशातून एखादा जिन अवतरावा तशी अवतरते. अतिशय उत्साहाने मुले स्क्रीनवर दिसणाऱ्या आपल्या ग्रॅनीला भर दुपारी गुड मॉर्निंग अथवा गुड इव्हनिंग किंवा ओला (स्पॅनिश मध्ये हॅलो) म्हणत असतात. ग्रॅनी मुलांना गुड आफ्टरनून म्हणतात तर कधी कधी एखादी ऑस्ट्रेलियातील ग्रॅनी मुलांनी शिकवल्यानुसार नमस्कार किंवा राम राम म्हणते. आणि मग सुरु होते त्यांची आकाशातील शाळा. 

भाषा आणि जीवन, मे १९८७ मध्ये प्रकाशित 

प्रमाण भाषा म्हणजे नेमकं काय? ती का वापरायची? प्रमाण आणि प्रमाणेतर हे भाषेचे वेगळे प्रकार कसे निर्माण झाले? शिक्षक या नात्याने शाळेतील भाषेबाबत कोणती भूमिका घ्यावी? या आणि अशा इतर अनेक प्रश्नांची उत्तरे शोधणारा अभ्यासपूर्ण लेख.

संध्याकाळी शाळेतून परत आलो होतो. घरी आल्यावर थोडे फ्रेश होऊन लगेच इंटरनेट सुरु केले होते. दिवाळीच्या सहलीचे बुकिंग करण्याची जोरदार तयारी सुरु होती. वेगवेगळ्या साईटवरून माहिती चालू होती मधेच फेसबुकवरती आमच्या सहलीची मार्गदर्शक असेलेली माझी मैत्रीण नादियाबरोबर चर्चा सरू होती.

तेवढ्यात आमच्या शेजारच्या ताई एक Pendrive घेऊन आल्या. त्या सांगत होत्या. त्यांचे पती फलटण वरून कोल्हापूरला जाताना मध्ये एका गृहस्थाला लिफ्ट दिली. तो पुढे कोल्हापूरमध्ये उतरला. पण उतरताना तो आपली बॅग मात्र गाडीतच विसरून गेला. त्याचा शोध नंतर घेण्याचा प्रयत्न केला पण तो काही सापडला नाही. त्याच्या बॅगमध्ये भली मोठी अभ्यासाची पुस्तके आणि एक Pendrive होता. त्या पुस्तकांमध्ये कुठे त्याचे नाव नव्हते. फक्त तो विज्ञान शाखेचा विद्यार्थी आहे आणि काही तरी संशोधनपर अभ्यास करतोय एवढाच बोध होत होता.

What exactly is standard language? What is the need for it? How did standard and non-standard varieties of a language develop? What stance should a teacher have towards the language used in school?

A scholarly article, attempting to answer these and many such questions.

या लेखाची 'छुपा अभ्यासक्रम' आणि शिक्षक दिन' ही  संपादित आवृत्ती लोकसत्ता, १६ सप्टेंबर, २०१४ मध्ये प्रकाशित

'छुपा अभ्यासक्रम' ही शैक्षणिक समाजशास्त्रातील एक संकल्पना आहे. प्रामुख्याने या संकल्पनेच्या आधारे, यंदाच्या ५ सप्टेंबर रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या 'यशस्वी भाषणा'चा आणि त्याच्या यशाचा अर्थ शोधणारा हा लेख...

पालकनीती, ऑक्टोबर-नोव्हेंबर २००८ मध्ये प्रकाशित 

इयत्ता तिसरी-चौथीच्या मुलांना व्यवस्थित लिहिता वाचता येत नाही असा अनुभव जगभर अनेक ठिकाणी येतो. यावर उपाय म्हणून कोणती वाचन-लेखन पद्धती सर्वात चांगली आहे याबद्दल आजही पाश्चात्य देशांमध्ये वाद चालू आहे. वीस वर्षांपूर्वी भारतीय भाषांचे वैशिष्ट्य लक्षात घेऊन प्रगत शिक्षण संस्थेच्या संचालिका डॉ. मॅक्सिन बर्नसन यांनी ‘प्रगत वाचन पद्धती’ विकसित केली. या पद्धतीचा आढावा घेणारा लेख. 

लोकसत्ता चतुरंग, शनिवार, ३० ऑगस्ट २०१४ मध्ये प्रकाशित

मॅक्सिन बर्नसन ऊर्फ मॅक्सिन मावशी.. आज वय वर्षे एकोणऐंशी. मायभूमी अमेरिका सोडून कायमच्या भारतात आल्या त्या...फलटणमध्ये दलित मुलांना शिक्षणाच्या मूळ प्रवासात आणण्यासाठी नगरपालिकेच्या शाळांमध्ये त्यांना भरती करण्याचं काम हाती घेतलं...शाळा सोडलेल्या मुली, स्त्रियांसाठी साक्षरतेबरोबर शिवणवर्ग चालू केले... कमला निंबकर बालभवन ही शाळा सुरू केली...वयाच्या  ५५व्या वर्षी रिक्षा शिकलेल्या मॅक्सिन मावशी आज 'टीआयएसएस'च्या हैदराबाद शाखेत प्राध्यापक या नात्याने भाषाविषयक कौशल्ये शिकवत आहेत. त्यांच्याविषयी..

पंचधारा, एप्रिल-सप्टेंबर २००९ मध्ये प्रकाशित 

डॉ. बर्नसन यांना भारतात वेगवेगळ्या ठिकाणी आलेल्या भाषिक अनुभवांचे सामाजिक दृष्टिकोनातून विश्लेषण करणारा लेख   

मुलांच्या भावविश्वातील भाषा आणि शालेय शिक्षणातली भाषा यांचे परस्परांशी संवेदनशील नाते आहे. त्याचे परस्परावलंबन आणि एकरूपता जितकी अधिक, तितके मुलांचे मुलांचे शिक्षण चांगले होते.याची पुरेशी जाणीव शिक्षक व पालक यांसारख्या संबंधित व्यक्तींनी जर बाळगली नाही तर मुलांच्या एकंदर आकलन आणि आत्मविश्वासाच्या बांधणीत आणि दृढीकरणामध्ये अडथळा येऊ शकतो. 

Published in Learning Curve, a newsletter from Azim Premji Foundation, Issue XII, October 2009, pp. 38-40

An article introducing an effective method for early reading and writing, where Dr. Berntsen also discusses the characteristic features of Indian languages and how she used them to develop this method.

'शिवछत्रपती' हे सलग ४३ वष्रे जवळपास तसंच राहिलेलं जगातलं एकमेव पाठय़पुस्तक आहे. मात्र २००९ च्या आवृत्तीत काही बदल केले गेले.  पण हे बदल करताना  जी राजकीय चलाखी दाखवली गेली त्याला पाठय़पुस्तकांच्या इतिहासात तोड नाही. त्या बदलांवर आक्षेप घेणे, हा या लेखाचा हेतू नाही. हे पुस्तक गोठलेलेच राहिल्यामुळे शिक्षणशास्त्रीय निकषांशी ते कसे विसंगत ठरते, हे दाखवायचा आहे.

पालकनीती, फेब्रुवारी २०१० मध्ये प्रकाशित 

बालवाडीतील मुलांच्या साक्षरतेच्या आणि उपस्थितीच्याही दृष्टीने ताईंनी राबवलेला एक आगळा-वेगळा उपक्रम. 

पालकनीतीचा हा अंक प्रगत शिक्षण संस्थेच्या कमला निंबकर बालभवन या बालकेंद्री, नवोपक्रमी शाळेबद्दल आहे.

पालकनीती, जुलै २०१० मध्ये प्रकाशित 

डॉ. मंजिरी निमकर यांच्या मुलांचे सृजनात्मक लिखाण या पुस्तकाचे परीक्षण.

पालकनीती, सप्टेंबर २०१३ मध्ये प्रकाशित 

ह्या लेखातला तास इंग्रजीचा आहे, सामान्य ज्ञानाचा, का चित्रकलेचा? विषयांच्यामध्ये काटेकोर कुंपणं नसली आणि शिक्षक कल्पक असला की मुलं मजेमजेत शिकतात. अभ्यासाचं ओझं होत नाही की मुलांच्या चेहर्‍यावरचा आनंद मावळत नाही.

मूल शाळेत पहिल्यांदा येते ते मातृभाषा आत्मसात करूनच. किमान चार ते पाच हजार शब्द व भाषेचे मूलभूत व्याकरण एवढी भाषिक शिदोरी त्याच्याजवळ असते. शिवाय त्याला जीवनाचा भरपूर अनुभव असतो व त्या अनुभवाचे कथन करण्याची क्षमता असते. मुलाला एवढे येत असेल तर शाळेतील इयत्ता पहिली ते तिसरीपर्यंत भाषा विषयामध्ये त्याला काय देण्याची आवश्यकता आहे?...

लहान मुले भाषा कशी शिकतात हा सर्वांच्याच कुतूहलाचा आणि अनुभवाचा विषय आहे. शिकणे हा माणसाचा स्थायीभाव आहे. या नैसर्गिक शक्तीचा उपयोग करून आपल्या भोवतालचा धांडोळा घेत मुले भाषा शिकतात. ‘भाषा शिकणे’ यात केवळ गरजेसाठी शिकण्याइतका साधारण हेतू त्यांचा नसावा. शिकण्यात मजा वाटते या बौद्धिक आनंदासाठी मुले भाषा आत्मसात करीत असावीत. त्यांचा शिकण्याचा वेग अचंबीत करणारा असतो.

लोकसत्ता, २६ फेब्रुवारी, २०१३ मध्ये प्रकाशित

मातृभाषेतील शिक्षणामुळे होणारे फायदे कुणी नाकारू नयेत, इतके निर्विवाद असताना देखील अनेक मराठी शाळांची संख्या आणि त्यांचा  दर्जा यात घसरण सुरूच आहे. जे द्वैभाषिक कौशल्य व्यवहारात हवे, तेच आपण मराठी शाळांतही देऊ शकणार नाही का?

Jane Sahi shares her experiences of working in a small non-formal school and the relationship with the local convent school.

आजचा सुधारक चा संपूर्ण गुणवत्तापूर्ण शिक्षण विशेषांक येथे वाचता येईल. शिक्षण हक्क अधिनियम, एप्रिल २०१० मध्ये उल्लेखलेल्या गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाच्या उद्दिष्टाबाबत मंथन करण्यासाठी सेवाग्राम वर्धा येथे १४ व १५ जानेवारी २०१२ रोजी सर्वांसाठी गुणवत्तापूर्ण शिक्षण हे दोन दिवसांचे निवासी संमेलन आयोजित केले गेले होते. या संमेलनात जे विचारमंथन झाले त्यावर आधारित लेखांचा हा संग्रह आहे. 

सेंटर फॉर लँग्वेज लिटरसी अँड कम्युनिकेशन के टीचर फेलोशिप अंतर्गत राजस्थान के पुखराज व नंदलाल माली ने तिलोनिया गाँव के रात्रिशाला में कार्य करते हुए बच्चों की शुरुआती पठन-लेखन की प्रक्रियाओं का अध्ययन किया और उनसे जुडी विशेषताओं को पहचानने का प्रयास किया l

इन दोनों के इस अध्ययन का संक्षेप रूप l

An article about the Early Literacy Project (ELP) in Rajasthan.

असरचा अहवाल काय सांगतोय? तर खासगी शाळांमधील विद्यार्थी संख्या वाढली आहे आणि संपादणूक पातळी घसरली आहे. गेल्या दोन वर्षांमध्ये भागाकार येणाऱ्या मुलांची सरकारी संख्या १२ टक्क्यांनी आणि खाजगी शाळांमधील मुलांची संख्या २८ टक्क्यांनी घटली आहे. म्हणजे गुणवत्ता घसरण्यामागे खासगीकरण हे मुख्य कारण आहे, असा निष्कर्ष यावरून काढता येईल काय?

असरचा डाटाच असा आहे की, त्याचे निरनिराळे भाग पाहून त्यावरून हवे ते निष्कर्ष काढता येतील. पण असरचा अहवाल खरोखरच विसंबनीय आहे का, तो कितपत उपयोगी आहे हा खरा मुद्दा आहे.

महाराष्ट्र टाइम्स, १४ फेब्रुवारी २०१३ मध्ये प्रकाशित

http://www.maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/18493692.cms

महाराष्ट टाइम्स, पुणे, ७ फेब्रुवारी २०११ मध्ये प्रकाशित 

२००९ च्या मध्याला दिल्लीजवळच्या नॉईडा इथल्या ‘जेनेसिस ग्लोबल स्कूल’ या शाळेनं एक जाहिरात दिली होती. टिपिकल हिंदी सिनेमात दाखवतात तशी कानडी/मराठी वाटणारी एक कामवाली बाई फरशी पुसतीय अन् एक उच्चमध्यमवर्गीय गोरी, गुबगुबीत मुलगी एका हातात झाडू अन् दुसऱ्या हातात चेंडू घेऊन बाईसोबत खेळतीय. जाहिरातीनं प्रश्न विचारला होता – “कांताबाई तुमच्या मुलीची गुरु बनतीय का?”

देशातील शिक्षणव्यवस्थेतल्या उतरंडीबाबत चिंता व्यक्त करणारा लेख.

पालकनीती जून २०१० मध्ये प्रकाशित

...बालशाळेतील प्रत्येक उपक्रम ही भाषा-विकास व समृद्धीची संधी आहे हे बालशिक्षिकांनी विसरता कामा नये. त्यादृष्टीने खाऊ करण्याच्या उपक्रमातही मुलांचा सहभाग केवळ खाणे व चिरणे, किसणे असा मर्यादित न ठेवता खाऊच्या रेसिपीची चर्चा करणे, लागणाऱ्या वस्तूंची यादी करणे अशा अनेक टप्प्यांवर भाषा विकासाच्या संधी उपलब्ध आहेत...

बालशिक्षण तज्ञ डॉ. नीलिमा गोखले यांच्या २८ एप्रिल २०१० च्या सादरीकरणावर आधारित एक अभ्यासपूर्ण लेख.

जीवन शिक्षण, सप्टेंबर २००९ में प्रकाशित 

आत्मविश्वास, शब्द भंडार और जिज्ञासा बढाने के लिए, भाषा सीखने, बोलने के लिए कहानी सुनना- सुनाना उपयुक्त होता हैl कहानी बच्चों के भाषाई कौशल के विकास हेतू महत्त्वपूर्ण होती हैl

सध्याच्या स्पर्धात्मक परीक्षेत अपयशाचे खापर नेहमीच बालकावर फोडले जाते. ढ हे लेबल चिकटवले की शिक्षक, पालक यांच्याइतकेच स्वतः बालक सुद्धा ते स्वीकारून टाकते. त्यामुळे व्यवस्थेचे देखील फावते. शिकायला मदतकारी असे मूल्यमापन करीत प्रत्येकाला शिकेपर्यंत शिकवायचे म्हणजे आपली जबाबदारी वाढते. ती झटकण्याची, कायद्यातील तरतुदींनाच चूक ठरविण्याची किती ही घाई आपण करीत असतो?

सकाळ, ४ फेब्रुवारी २०१३ मध्ये प्रकाशित. http://epaper1.esakal.com/4Feb2013/Enlarge/PuneCity/page6.htm

पालकनीती, ऑक्टोबर २०१० मध्ये प्रकाशित 

मुलांसमोर काय बोलायचे, कसल्या चर्चा करायच्या याबाबत बहुसंख्य पालक आज बेफिकीर दिसतात. मुले आपल्या मनाने या चर्चांचा अर्थ लावतात आणि बरेचदा त्याबद्दलची भीती त्यांच्या मनात बसते. आजच्या फ्लॅट संस्कृतीत, जिथे बहुतेक वेळ मुले घरातच असतात, तिथे कधी नव्हे इतका पालक-बालक सुसंवाद महत्त्वाचा झाला आहे.

“In fact, children from poor backgrounds with even high levels of oral communicative skills are often seen to be deficient in reading and writing. Obviously something is going wrong in the early years of learning…”

A study of Laman students done in a Pune Municipal Corporation school.

पालकनीती, जानेवारी २०११ मध्ये प्रकाशित 

...मुले आश्चर्याने माझ्याकडे पाहू लागली -  निबंध... आणि गणितामध्ये? मी म्हणाले की उन्हाळ्याच्या सुट्टीत काय केले त्याबद्दलचा निबंध तुम्ही लिहायचा आहे, पण त्यात कमीत कमी पाच वेगवेगळी एकके यायला हवीत...

गणिताच्या ताईंनी राबवलेला एक आगळा-वेगळा उपक्रम.

७ जानेवारी, २०१३ रोजी लोकसत्ता (के.जी. टू कॉलेज) मध्ये प्रकाशित 

राज्यातील शिक्षण सुधारण्यासाठी काय काय करता येईल याबाबत काही सूचना.

पालकनीती, फेब्रुवारी २०११ मध्ये प्रकाशित 

मराठी माध्यमाच्या शाळेत इंग्रजी शिकवणे हे एक आव्हानच असते, विशेषतः इयत्ता दुसरीच्या वर्गात, जिथे पहिल्या भाषेची ओळख अजून पुरेशी पक्की झालेली नसते, तिथे दुसऱ्या भाषेची, नव्या लिपीची ओळख करून देणे नि तेही मुलांना जडभारी होऊ न देता. दुसरीच्या संगीताताईंनी यासाठी इंग्रजी पुस्तकांचा कसा उपयोग केला हे या लेखातून वाचूया. 

Learning through an unfamiliar language presents many challenges for young children.  In order to help a group of language minority children in a small town preschool in India, a bilingual programme was implemented. This article examines the programme and its outcomes. 

पालकनीती, मे २०११ मध्ये प्रकाशित 

... पण अडचण अशी झाली की त्या-त्या प्राण्याप्रमाणे २५-३० मुलांचे चेहरे रंगवणं शक्य नव्हतं. कारण गॅदरिंगच्या आधी तेवढा वेळच झाला नसता. त्यामुळे प्राण्यांचे मुखवटे बनवण्याचं ठरवलं. चित्रकला शिक्षक म्हणून अर्थातच ते काम माझ्याकडे आलं. मला प्रश्न पडला की आठवडाभरात... कमी खर्चात... मुखवटे बनवायचे कसे? ... 

पालकनीती, ऑक्टोबर-नोव्हेंबर २०१२ मध्ये प्रकाशित   

क्रमिक पुस्तकांतील पाठ पुन्हा पुन्हा वाचणे, प्रश्नांची उत्तरे लिहिणे, ठराविक विषयांवर साचेबद्ध निबंध लेखन करणे इतकाच भाषा शिक्षणाचा संकुचित अर्थ आपल्याकडे घेतला जातो. मुलांना जीवनानुभाव देणारे, मौज वाढवणारे अस्सल वांङमय काही आपल्या शाळकरी मुलांच्या वाट्याला येत नाही...

अवांतर वाचनाचे भाषा विकासातील महत्त्व विशद करणारा लेख.           

परिवर्तनाचा वाटसरू, जून २०११ मध्ये प्रकाशित 

सध्याच्या परीक्षापद्धतीत चूक-बरोबर, पास-नापास, प्रगत-अप्रगत असे शेरे देऊन मुलांचे शिक्षण करण्याऐवजी चाळणी लावण्याचेच काम केले जाते. ही मुले हुशार, यांना पुढे शिकू दे, ही मुले ‘ढ’, यांना कामगार बनू दे – समाजातील असमानतेवर शिक्कामोर्तब करणारी अशीच ही आजची शिक्षणप्रणाली आहे. मुलांना अप्रगत असा शिक्का मारून शाळेबाहेर काढणाऱ्या परीक्षांना पर्याय हवाच. 

श्री. चासकर यांच्या सह्यगिरी डॉट कॉम या वेबसाईटवरून साभार, ऑगस्ट २०१२.

...जर का भाषा अभिव्यक्तीचे, संवादाचे माध्यम असेल आणि ती अभिव्यक्ती प्रत्येक मूल स्वत:च्या भाषेत नैसर्गिक रीतीने नीटपणाने करू शकत असेल, तर मग आपण प्रमाणभाषेचा उगीच आग्रह कशासाठी धरतो आहोत?...

श्री. भाऊसाहेब चासकर यांचा भाषेविषयीच्या सद्य परिस्थितीची जाणीव करून देणारा अतिशय अभ्यासपूर्ण लेख.
 

It is now thirty years since we started the Pragat Shikshan Sanstha (Progressive Education Society) in Phaltan, a small town in Western Maharashtra. Today under the umbrella of the Pragat Shikshan Sanstha (PSS) there are three major branches:    

...कारण सर्वच विषय आपण भाषेकरवी शिकत असतो. म्हणून मराठी हा शालेय अभ्यासक्रमातील केवळ एक विषय नसून अभ्यासक्रमातील सर्व विषयांचा पाया आहे. भाषा नीट उमगत असली की मुलांना कोणताही विषय शिकणे सोपे होते...

 पालकनीती, ऑक्टो-नोव्हें, २०१० मध्ये प्रकाशित

नववीच्या मुला-मुलींशी मारलेल्या गप्पांमधून उमगलेल्या गोष्टी...

शैक्षणिक संदर्भ, मार्च-अप्रैल २०१२ में प्रकाशित 

...बच्चे मुझे हैरत भरे भाव से देखने लगे – निबन्ध और वो भी गणित पर!!

मैंने अपनी बात को आगे बढाया, “गर्मी की छुट्टियों में तुम लोगों ने क्या किया इस बारे में कुछ लिखकर लाना है l बस शर्त यह है कि इस लेखन में तुम्हें कम-से-कम पाँच गणितीय इकाइयों का उपयोग करना होगा...

गणित और बच्चो की आम जिंदगी जोडने का प्रयास करनेवाली एक अनोखी गतिविधि l

...मा. मुख्यमंत्री श्री. पृथ्वीराज चव्हाण यांनी नुकत्याच एका लेखात लिहिले होते की आज महाराष्ट्र देशाचे वैचारिक नेतृत्व करीत नाही; आपला थिंक टँक आटला आहे. मात्र वस्तुस्थिती अशी नाही...  

पालकनीती, मार्च २०११ मध्ये प्रकाशित 

एखादी भाषा ‘येणं’ म्हणजे केवळ त्या भाषेतले शब्द, वाक्यं समजणं आणि त्यांचा वापर करता येणं एवढंच नाही. मनातल्या कल्पना, भावना आणि विचार या स्वतःलाच पूर्ण कळण्यासाठीसुद्धा भाषेची गरज असते. मुलांना मोकळ्या अभिव्यक्तीची संधी मिळाली की मोठ्यांना थक्क करणाऱ्या कल्पनांचा खजिना समोर येतो. संगीताताईंनी जेव्हा मुलांना गोष्ट पूर्ण करण्याचे किंवा मनाची गोष्ट लिहिण्याचे उपक्रम दिले तेव्हाही असेच काहीसे झाले.

पुस्तकांच्या दुनियेतून या लेखांकाचा दुसरा भाग.